در دنیای تجارت بین‌المللی، گمرک به عنوان یکی از کلیدی‌ترین نهادها عمل می‌کند که نه تنها بر جریان واردات و صادرات نظارت دارد، بلکه مسئولیت جمع‌آوری حقوق و عوارض، کنترل کالا و اجرای قوانین مرتبط را بر عهده دارد. اصطلاحات و مفاهیم گمرکی، که اغلب از قوانین بین‌المللی مانند کنوانسیون‌های شورای همکاری گمرکی و سازمان جهانی گمرک (WCO) الهام گرفته شده‌اند، می‌توانند پیچیده به نظر برسند. این مقاله به بررسی و تعریف برخی از مهم‌ترین مفاهیم مرتبط گمرکی می‌پردازد تا به بازرگانان، واردکنندگان و صادرکنندگان کمک کند تا با این اصطلاحات آشنا شوند و فرآیندهای ترخیص کالا را تسهیل کنند. بر اساس قانون امور گمرکی ایران (مصوب ۱۳۹۰)، این تعاریف عمدتاً از منابع رسمی مانند شورای همکاری گمرکی استخراج شده‌اند
تعریف گمرک
گمرک (Customs) یک سازمان دولتی است که مسئولیت اجرای قوانین گمرکی، وصول حقوق و عوارض ورودی و خروجی، و همچنین نظارت بر واردات، صادرات، ترانزیت و انبار کالا را بر عهده دارد. به طور سنتی، گمرک به عنوان یک نهاد مالی و بازرگانی عمل می‌کند که تعرفه‌ها (حقوق گمرکی) را بر واردات یا صادرات وضع می‌کند. در ایران، طبق قانون امور گمرکی، گمرک جمهوری اسلامی ایران مسئول اجرای تمام مقررات، وصول وجوه گمرکی و کنترل کالاهای ورودی، خروجی و جابه‌جایی آن‌هاست. این تعریف با تعاریف بین‌المللی همخوانی دارد، جایی که گمرک نه تنها جنبه مالی، بلکه امنیتی (مانند جلوگیری از قاچاق و تهدیدات) را نیز پوشش می‌دهد.
تشریفات گمرکی
تشریفات گمرکی (Customs Clearance Formalities) الزاماتی هستند که برای رعایت مقررات گمرکی برآورده می‌شوند. این فرآیند شامل اظهار کالا، پرداخت حقوق، بررسی اسناد و ترخیص است. تشریفات می‌تواند موقت (مانند واردات موقت بدون پرداخت حقوق) یا قطعی (با پرداخت کامل عوارض) باشد. کنترل‌های گمرکی (Customs Controls) نیز بخشی از این تشریفات هستند که برای اطمینان از رعایت قوانین انجام می‌شود.
حقوق و عوارض گمرکی
حقوق گمرکی (Customs Duties) مالیاتی است که بر واردات یا صادرات کالا وضع می‌شود. این حقوق بر اساس ارزش کالا (معمولاً CIF: هزینه کالا + بیمه + کرایه حمل) محاسبه می‌شود و برای حفاظت از صنایع داخلی، تنظیم تجارت و تأمین درآمد دولت اعمال می‌گردد. تعرفه گمرکی (Tariff) مجموعه قوانین و نرخ‌هایی است که نحوه محاسبه این حقوق را تعیین می‌کند. در ایران، تعرفه‌ها بر اساس کد HS (Harmonized System) طبقه‌بندی می‌شوند که شامل ۸ رقم برای تعریف دقیق کالا است
ترخیص گمرکی
ترخیص گمرکی (Customs Clearance) اقدامی است که به موجب آن، گمرک به ذی‌نفعان اجازه رهاسازی کالا را می‌دهد. این فرآیند پس از تسویه حساب، پرداخت حقوق و انجام تشریفات قطعی ممکن می‌شود. اسناد مثبته گمرکی (مانند قبض انبار، اظهارنامه و ترخیصیه) برای اثبات ورود قانونی کالا و پرداخت وجوه لازم هستند. واردات موقت (Temporary Importation) نیز نوعی ترخیص است که بدون پرداخت حقوق، برای مدت محدود (مانند نمایشگاه‌ها) اجازه ورود کالا را می‌دهد
اظهارنامه گمرکی
اظهارنامه گمرکی (Customs Declaration) سندی است که مشخصات کامل کالا (مانند نوع، مقدار، ارزش و مبدأ) را به گمرک اعلام می‌کند. این سند توسط شرکت‌های حمل‌ونقل یا صاحبان کالا تهیه می‌شود و برای ورود، خروج یا ترانزیت استفاده می‌گردد. اظهار به گمرک (Declaration to Customs) اعلام کتبی این اطلاعات است که در فرم‌های استاندارد ثبت می‌شود.
حق‌العمل‌کار گمرکی
حق‌العمل‌کار گمرکی (Customs Broker) شخصی است که به وکالت از صاحب کالا، تشریفات گمرکی را انجام می‌دهد و دارای پروانه رسمی از گمرک است. این فرد مسئولیت تهیه اسناد، پرداخت حقوق و پیگیری ترخیص را بر عهده دارد و نقش واسطه‌ای کلیدی در فرآیندهای گمرکی ایفا می‌کند.
ارزش گمرکی
رزش گمرکی (Customs Value) بهای کالا بر اساس CIF (هزینه + بیمه + حمل تا اولین دفتر گمرکی) است، به علاوه هزینه‌های اضافی مانند افتتاح اعتبار. این ارزش برای محاسبه حقوق گمرکی استفاده می‌شود و معمولاً از فاکتور تجاری (سیاهه بازرگانی) استخراج می‌گردد. گمرک می‌تواند ارزش را بر اساس قیمت عمده‌فروشی مشابه در کشور مبدأ تنظیم کند.
اینکوترمز و ارتباط آن با گمرک
اینکوترمز (Incoterms) قوانین بازرگانی بین‌المللی هستند که توسط اتاق بازرگانی بین‌المللی (ICC) منتشر می‌شوند و مسئولیت‌های فروشنده و خریدار در حمل، بیمه و ترخیص را مشخص می‌کنند. اصطلاحاتی مانند DDP (تحویل در مقصد با پرداخت حقوق گمرکی) یا DAP (تحویل در مقصد بدون پرداخت حقوق) مستقیماً با تشریفات گمرکی مرتبط هستند و ریسک انتقال کالا را تعریف می‌کنند.
کالای تجاری
کالای تجاری (Commercial Goods) کالایی است که به تشخیص گمرک برای فروش، واردات یا صادرات وارد یا خارج می‌شود، حتی اگر پس از عملیات تولیدی یا بسته‌بندی به فروش برسد. تشخیص تجاری یا غیرتجاری بودن بر عهده گمرک است و بر اساس قصد صاحب کالا انجام می‌شود.
تضمین و تعهد گمرکی
تضمین (Guarantee) پشتوانه‌ای مانند وجه نقد، ضمانت‌نامه بانکی یا بیمه‌نامه است که برای اجرای الزامات گمرکی (مانند پرداخت حقوق یا بازگشت کالا) به گمرک تودیع می‌شود. تعهد (Undertaking) قبول الزامی کتبی یا الکترونیکی است که شخص را ملزم به انجام یا عدم انجام عملی در برابر گمرک می‌کند.
